Powóz
Powóz zabytkowy
Każdy powóz zbudowany przed 1950 rokiem jest uznawany za powóz zabytkowy.
Zgodnie z europejską ustawą z 1992 roku dotyczącą handlu antykami, każdy pojazd i środek transportu mający 70 lat jest traktowany jako obiekt zabytkowy.
Dawniej użytkowe, powozy konne sprzed 1950 roku stały się obiektami kolekcjonerskimi i rekreacyjnymi. Ich wartość historyczna rośnie z biegiem czasu.
Jeśli powóz nie przeszedł żadnych prac konserwacyjnych ani renowacyjnych, określa się go jako „w stanie oryginalnym”, który może być doskonały, dobry, przeciętny lub zły.
Powóz może zostać przywrócony do dawnej świetności w celu jego konserwacji, ekspozycji w kolekcji lub użytkowania w zaprzęgu. Malowanie, wymiana tapicerki, naprawa uszkodzonych części to działania mające na celu renowację lub konserwację.
Wartość i znaczenie powozu zabytkowego wynikają z jego autentyczności. Każda modyfikacja, transformacja lub dodanie nowych elementów (np. hamulców tarczowych) zniekształca jego pierwotny charakter i obniża wartość.
Zastąpienie np. skórzanej tapicerki dachem z materiału sztucznego lub tradycyjnego wypełnienia z końskiego włosia pianką syntetyczną znacząco dewaluuje powóz.
Kopia
Wszystkie powozy nowoczesnej produkcji, wzorowane na dawnych modelach. Kopie te mogą być wiernymi replikami (kopie identyczne) lub mniej lub bardziej swobodnymi interpretacjami. Wiele powozów wyprodukowanych współcześnie i określanych jako kopie to w rzeczywistości jedynie nieudolne pastisze dawnych modeli.
Krótki leksykon
Nie sposób zmieścić słownika powozów konnych na kilku stronach. Nazwy ogólne powozów, ich precyzyjne określenia, nazewnictwo związane z budową nadwozia, systemem zawieszenia (ośmioresorowy…), sposobem zaprzęgania (d’Aumont…), funkcją (fiakier…), a także synonimy i terminy obcojęzyczne, są zbyt liczne, aby mogły zostać tu wszystkie uwzględnione.
Nie mogąc wymienić wszystkich typów powozów, modeli i ich licznych wersji ani przedstawić szczegółowych opisów, ograniczyliśmy się do krótkich i prostych definicji pojazdów przeznaczonych do transportu. Uwzględniliśmy wyłącznie powozy z XIX wieku, które mogą być dziś racjonalnie wykorzystywane przez miłośników powożenia. Dlatego na przykład karosy i dyliżanse nie zostały tu ujęte.
Dla większej przejrzystości wykluczyliśmy z definicji wszelkie informacje historyczne i chronologiczne.
Więcej informacji:
Libourel, Jean-Louis: Voitures hippomobiles, vocabulaire typologique et technique (Paryż, Monum/Editions du patrimoine, 2005)
Powozy powożone przez woźnicę
Powozy zamknięte:
Berline
Powóz zamknięty, dwoje drzwi, dwa siedzenia wewnętrzne ustawione naprzeciw siebie. Istnieją berline ceremonialne, galowe, miejskie i podróżne.
Coupé
Duże coupé o zaokrąglonych kształtach, powóz prywatny, galowy, miejski z siedzeniem tapicerowanym lub podróżny z siedzeniem w stylu angielskim, osadzony na resorach typu C lub ośmioresorowy.
Bardziej skromne, z samonośnym nadwoziem osadzonym na resorach piórowych, małe coupé kwadratowe, dwuosobowe, było najpowszechniejszym powozem miejskim XIX wieku, używanym jako pojazd prywatny lub do wynajmu (fiakier). Aby zmieścić siedzenie składane, powiększano je poprzez prostokątne wydłużenie (coupé trois-quarts) lub zaokrąglone (coupé clarence), umieszczone na przednim panelu, przed drzwiami.
Coupé D’Orsay charakteryzuje się samonośnym nadwoziem zintegrowanym z siedzeniem woźnicy, osadzonym na jednolitym podwoziu z resorami typu C lub ośmioma resorami. Duże D’Orsay ma nadwozie zaokrąglone, a małe D’Orsay – kwadratowe.
Zamknięty milord (cab à la française, czterokołowy cab) to milord, którego siedzenie pasażerów nie jest osłonięte składanym dachem, lecz drewnianą, przeszkloną kabiną, przypominającą nadwozie angielskiego cabu.
Prywatny omnibus Krótsze i staranniej wykonane niż omnibusy publiczne, omnibusy prywatne służyły do przewozu pasażerów między dworcem kolejowym a posiadłością, transportując gości i bagaże. Najbardziej luksusowe, zwane omnibusami zamkowymi, były również wykorzystywane na spotkania myśliwskie lub wyjazdy na wyścigi. Omnibus à ballon lub break omnibus to w rzeczywistości wagonneta, której nadwozie może być całkowicie zamknięte dzięki zdejmowanemu dachowi i przeszklonym panelom, nadającym jej wygląd omnibusa.
Angielski cab lub Hansom cab To jedyny dwukołowy powóz powożony przez woźnicę. Angielski wynalazek, zamknięty powóz dla dwóch pasażerów. Wejście znajduje się od przodu nadwozia, zamknięte u dołu dwoma skrzydłami, a u góry okienkiem lub uchylnym przeszkleniem; otwieranie skrzydeł i okienka jest sterowane przez woźnicę, który siedzi na wysokim, zamontowanym z tyłu skrzyniowym siedzeniu i prowadzi konia znad dachu powozu. To pojazd do wynajmu, angielski odpowiednik francuskiego fiakra. Istnieją również luksusowo wykończone wersje prywatne.
Powozy otwarte
Calèche (Barouche, Barouchet, Brett) Luksusowy powóz odkryty. Jedynie tylne siedzenie jest osłonięte składanym dachem. Istnieją wersje galowe, miejskie i podróżne. Briska to solidna, podróżna wersja calèche, z płaskim dnem i jednolitym podwoziem. Calèche transformable lub wourch to calèche, którą można całkowicie zamknąć zimą, montując przeszkloną ramę i skórzany dach na przedniej części nadwozia.
Sociable Mała calèche.
Vis-à-vis Lekki, odkryty powóz spacerowy, z dwoma siedzeniami dla czterech osób ustawionych naprzeciw siebie. Zazwyczaj nie posiada drzwi, niektóre modele wykonane są z wikliny.
Milord (à la française, z „i”, zgodnie z pisownią stosowaną przez większość francuskich producentów powozów) Lekki, odkryty powóz miejski. Nadwozie, okrągłe lub kwadratowe, jest szeroko otwarte, bez drzwi, z obniżoną podłogą. Wewnątrz znajduje się siedzenie dla dwóch pasażerów, osłonięte składanym dachem, a często także niewielkie, składane siedzenie dodatkowe. Siedzenie woźnicy jest zamocowane na drewnianej skrzyni, będącej integralną częścią nadwozia. Często używany w sezonie letnim jako fiakier. Należy umieścić w glosariuszu i dodać osobny tekst o fiakrach.
Victoria
Podobna do milorda, różni się jedynie siedzeniem woźnicy – nie posiada skrzyni i jest zamocowane na metalowych wspornikach, dzięki czemu może być zdejmowane. W takim przypadku powóz jest zaprzęgany w stylu d’Aumont lub pół-d’Aumont, albo prowadzony jak duc przez właściciela z wnętrza pojazdu. W tym ostatnim przypadku hamulec (dźwignia, korba lub mała kierownica) znajduje się wewnątrz nadwozia, po prawej stronie siedzenia. Modele wyposażone w takie rozwiązanie nazywane są ducs-victorias lub victorias-ducs.
Powozy, które mogą być odkryte lub zamknięte:
Landau
Powóz z dwojgiem drzwi, przeznaczony dla czterech pasażerów, którego cechą charakterystyczną jest możliwość całkowitego otwarcia lub zamknięcia za pomocą dwóch skórzanych dachów łączących się nad drzwiami. Jest to w zasadzie kabrioletowa wersja berline. Istnieją landauny galowe, miejskie i podróżne.
W landau à cinq glaces przednia część dachu została zastąpiona przeszkloną, składaną ramą, którą można opuścić do przodu i wsunąć pod siedzenie woźnicy.
Landaulet Powóz dla dwóch osób, całkowicie zamknięty składanym dachem i przeszklonymi panelami. Jest podobny do landaunu, ale pozbawiony przedniej części, lub do małego kwadratowego coupé z możliwością otwarcia dachu. Istnieją landaulety miejskie i podróżne.
Daumont Nazwa związana ze sposobem zaprzęgania. Oznacza powozy bez siedzenia dla woźnicy, zaprzęgane w czwórkę i prowadzone przez dwóch postylionów jadących na lewych koniach. Dyszel, zakrzywiony w dół, aby nie uciskać wewnętrznej kostki postyliona, nie posiada ani trąby, ani równoważnika – lejce koni szorujących są bezpośrednio przymocowane do lejców koni dyszlowych. Są to zawsze luksusowe powozy miejskie, takie jak berline, calèche, landau, coupé, victoria-grand duc. W zaprzęgu demi-daumont stosuje się tylko parę koni, prowadzoną przez jednego postyliona.
Dormeuse Nazwa związana z budową niektórych prywatnych powozów podróżnych, wyposażonych w mechanizmy umożliwiające pasażerom wyciągnięcie się i spanie. Najczęściej spotykane modele to coupé-dormeuse i berline-dormeuse.
Fiacre Powóz do wynajęcia, używany w miastach. Termin ten odnosi się do funkcji, a nie konkretnego rodzaju pojazdu. Fiakry były najczęściej małymi kwadratowymi coupé zimą lub milordami latem.
Huit-ressorts Nazwa związana z systemem zawieszenia, określająca luksusowe powozy używane na uroczystościach, w miastach, do przejażdżek i podróży. Są osadzone na podwoziu z podwójnym zawieszeniem: cztery resory typu C ułożone na czterech resorach eliptycznych. Zawieszenie ośmioresorowe jest uznawane za najbardziej komfortowe. Stosowane jest w powozach takich jak berline, coupé, landau, calèche, victoria, milord i duc. Powozy na ośmioresorowym zawieszeniu mogą być prowadzone lejcami czterokonnymi, w stylu d’Aumont, demi-d’Aumont, en poste lub demi-poste.
Powozy powożone przez właściciela
Powozy czterokołowe
Américaine Ogólna nazwa nadawana wszystkim lekkim modelom powozów stworzonym w Ameryce Północnej. Américaines mogą mieć dwa lub cztery koła. Modele amerykańskie, bardzo liczne, dały początek niezliczonym wariantom. Charakteryzują się dużą lekkością, wynikającą z odciążenia wszystkich elementów konstrukcyjnych. Czterokołowe wersje mają zazwyczaj jednolite podwozie, często z poprzecznymi resorami nad osiami oraz cienkie, duże koła o dużej średnicy.
Araignée Nazwa pierwotnie nadana lekkim czterokołowym powozom américaine, przeznaczonym do wyścigów. Jest przodkiem sulky.
Break Odkryty powóz z poprzecznymi siedzeniami, dostępny przez małe boczne drzwi. Break to pojazd sportowy, przeznaczony do użytku na wsi. Służy do treningu i ćwiczeń koni, polowań, przejażdżek, wycieczek, transportu służby i zaopatrzenia. Istnieje wiele wariantów, które wywodzą się z dwóch podstawowych modeli: małego breaka, zazwyczaj z dwoma siedzeniami w nadwoziu, oraz dużego breaka, który posiada dodatkowe siedzenie dla groomów z tyłu, czasami zdejmowane, osadzone na metalowych wspornikach.
- Mail-break: Duży break osadzony na podwoziu typu mail, z dyszlem i zawieszeniem télégraphe, składającym się z dwóch kwadratowych ram, z czterema prostymi resorami każda.
- Roof seat break: Powóz, którego nadwozie stanowi duża, wydłużona skrzynia, na której górnym panelu, pełniącym funkcję podłogi, umieszczono kilka poprzecznych siedzeń, osadzonych na podwyższeniach lub metalowych wspornikach, zwróconych w kierunku jazdy lub ustawionych tyłem do siebie. Roof seat breaks są zazwyczaj dużych rozmiarów i często osadzone na podwoziu mail.
- Derby break: Mały break z dwoma identycznymi siedzeniami, ustawionymi tyłem do siebie lub w kierunku jazdy. W tym drugim przypadku dostęp do tylnego siedzenia uzyskuje się poprzez podniesienie siedzenia pasażera z przodu, zamontowanego na zawiasach. Panele boczne mogą być pełne lub ażurowe, zazwyczaj jedynie polakierowane.
- Break d’écurie lub body-break: Patrz grande wagonnette.
Buggy Czterokołowy américaine, bardzo lekki, zazwyczaj dwuosobowy, osadzony na jednolitym podwoziu z dwoma poprzecznymi resorami piórowymi umieszczonymi nad osiami.
Char-à-bancs
Char-à-bancs Otwarty powóz, którego nadwozie zawiera zmienną liczbę identycznych siedzeń ustawionych poprzecznie, jedno za drugim. Zazwyczaj wykorzystywany do transportu zbiorowego na krótkich trasach, wycieczek i zwiedzania. Paulines to duże chars-à-bancs, mogące pomieścić do 40 osób, używane m.in. w Paryżu do przewozu pasażerów na wyścigi konne.
Coach Szybka angielska diligence, która pojawiła się pod koniec XVIII wieku do transportu pasażerskiego (stage-coach) i pocztowego (mail-coach). Coach charakteryzuje się nadwoziem w stylu berline, zintegrowanym z dużymi skrzyniami z przodu i z tyłu, a całość jest osadzona na podwoziu z dyszlem i prostymi resorami, ułożonymi w dwa kwadraty po cztery. W XIX wieku najlepsi producenci powozów przekształcili go w jeden z najbardziej eleganckich powozów prywatnych, tworząc różne wersje, takie jak road-coach, drag czy park-drag – sportowe i rekreacyjne powozy, niezwykle cenione przez miłośników powożenia. Coach był idealnym pojazdem na długodystansowe rajdy, wyścigi szybkości na drogach, spotkania jeździeckie (gdzie służył jako trybuna), pikniki oraz eleganckie wypady na wieś – w jego tylnym kufrze znajdowały się skrzynki z lodem na szampana! Zawsze zaprzęgany był w czwórkę koni.
Jak je odróżnić?
Bardzo podobne do siebie Road coach i Park drag nie zawsze są łatwe do zidentyfikowania. Ogólnie:
Ich pierwowzór, Mail Coach, wyróżnia się małym siedzeniem na tylnym kufrze, przeznaczonym dla strażnika, zamontowanym na metalowych wspornikach.
Road coach to ciężki powóz drogowy o solidnej konstrukcji. Na górnym pokładzie znajdują się dwie szerokie ławki z nieruchomymi oparciami. Na tylnym kufrze zamocowano szeroką ławkę trzyosobową, wspartą na drewnianych podwyższeniach. Panel tylnego kufra otwiera się od lewej do prawej strony. Podobnie jak statki, Road coach posiada indywidualną nazwę, malowaną na niektórych panelach (np. muszli, zdobieniach drzwi czy tylnej skrzyni). Na publicznych Road coachach nazwy miejscowości, do których kursowały, malowano na bocznych panelach.
Park drag jest lżejszy i bardziej elegancki niż Road coach. Na górnym pokładzie znajdują się dwie szerokie ławki z opuszczanymi oparciami. Na tylnym kufrze umieszczono dwuosobową ławkę dla groomów, wspartą na metalowych wspornikach. Panel tylnego kufra otwiera się w dół.
Różnice te nie zawsze pozwalają na jednoznaczne rozróżnienie Road coach od Park drag, ponieważ producenci powozów często adaptowali pewne elementy jednego modelu do drugiego i odwrotnie.
Dog-cart czterokołowy
Otwarty powóz myśliwski, wyposażony w wentylowane przegrodami komory do przewozu psów. Większość dog-cartów posiada dwa siedzenia ustawione tyłem do siebie, mieszczące cztery osoby, często oddzielone przestrzenią na skrzynkę na broń.
Dog-cart sześcioosobowy lub Beaufort phaeton ma trzy siedzenia: jedno dla powożącego i pasażera oraz dwa ustawione tyłem do siebie.
Mail-cart to duży dog-cart, zazwyczaj osadzony na podwoziu mail, podobnie jak coach.
Dos-à-dos
Otwarty powóz zbudowany na wzór dog-carta, z dwoma siedzeniami ustawionymi tyłem do siebie, mającymi wspólne oparcie.
Duc
Otwarty, obniżony powóz miejski i spacerowy o szeroko otwartym nadwoziu. Nie posiada siedzenia woźnicy, jest prowadzony przez właściciela z wnętrza pojazdu. Grand duc to luksusowy powóz dla panów, natomiast mniejsze wersje, petits ducs lub poneys-chaises, były przeznaczone dla młodych dziewcząt i kobiet. Zarówno duże, jak i małe modele często miały z tyłu, na zewnętrznej części nadwozia, siedzenie dla jednego lub dwóch groomów.
Phaéton
Otwarty powóz charakteryzujący się wyeksponowanym siedzeniem powożącego, często w kształcie półokręgu, z daszkiem lub bez, oraz pojedynczym siedzeniem z tyłu nadwozia dla jednego lub dwóch groomów. Jest to elegancki i sportowy powóz miejski i wiejski.
Mail-phaéton to luksusowa wersja osadzona na zawieszeniu mail, podobnie jak mail-coach. Phaétony są zawsze prowadzone przez właściciela.
Demi-mail-phaéton wyróżnia się płaskim dnem nadwozia bez wycięć na koła, podobnie jak mail-phaéton, lecz jest osadzony na resorach piórowych lub na piórowych z przodu i prostych z tyłu, z nieruchomą belką skrętną.
Double phaéton lub phaéton siamois posiada dwa identyczne siedzenia.
Phaéton tabatière posiada jedno lub dwa małe siedzenia z tyłu, które można złożyć do wnętrza nadwozia.
Phaéton convertible ma wymienne siedzenia. Jeśli właściciel nie chce sam prowadzić zaprzęgu, duże siedzenie z daszkiem jest mocowane z tyłu nadwozia, a siedzenie grooma umieszczane z przodu, aby mógł on powozić. Po bokach można otworzyć dwa małe drzwi, ułatwiające dostęp do tylnego siedzenia, gdy znajduje się ono na końcu pojazdu.
Spider to bardzo lekki rodzaj phaétona, pozbawiony pełnego nadwozia, składający się z metalowej ramy podtrzymującej siedzenie powożącego oraz wąskiego siedzenia na wspornikach z tyłu dla grooma. Jest to wyjątkowo sportowy powóz, idealny do prezentacji koni pełnej krwi lub kuców.
Omnibus à capucine lub omnibus de famille to omnibus prowadzony przez głowę rodziny. Jego przednie siedzenie jest osłonięte po bokach przeszklonymi panelami i przykryte małym skórzanym daszkiem zwanym capucine.
Tapissière to wagonnette z dachem, osłonięta po bokach płóciennymi lub skórzanymi zasłonami. Przednia część nadwozia może być przeszklona.
Wagonnette (break-omnibus, grande wagonnette) to odkryty powóz, charakteryzujący się dwoma podłużnymi siedzeniami umieszczonymi wewnątrz nadwozia, za siedzeniem powożącego, z dostępem przez centralne drzwi w tylnym panelu. Jest to pojazd uniwersalny, wykorzystywany głównie na wsi, ale także w miastach jako powóz użytkowy. Grande wagonnette lub break d’écurie to duża wersja wagonnetty z przednim podwoziem w kształcie muszli. Może posiadać zdejmowane poprzeczne siedzenie za miejscem powożącego, wówczas nazywana jest body break.
Powozy dwukołowe
Zawsze otwarte, często wyposażone w skórzany lub płócienny daszek. Mają dyszle i zazwyczaj są zaprzęgane w jednego konia.
Wszystkie powozy dwukołowe są zazwyczaj prowadzone przez właściciela, z wyjątkiem angielskiego cabu (Hansom cab), którym zawsze powozi woźnica, oraz większości tonneau lub governess cart, prowadzonych przez guwernantkę.
Cabriolet to otwarty powóz z siedzeniem dla dwóch pasażerów, osłoniętym składanym dachem.
Carrick à pompe
Rodzaj dużego cabrioletu ze składanym dachem. Nadwozie, którego tylny panel często ma elegancko wygięty profil w kształcie litery „S”, osadzone jest na podwoziu z sześcioma resorami. Charakterystycznym elementem jest dyszel, zastępujący dwa dyszle typowe dla wszystkich powozów dwukołowych. Do powozu zaprzęga się dwa konie idące obok siebie, przy użyciu specjalnego systemu pompe i odpowiednich uprzęży. Ten wymagający sposób zaprzęgania, w którym para koni nie pełni żadnej praktycznej funkcji poza satysfakcją powożącego, to rozwiązanie stosowane wyłącznie dla przyjemności jazdy.
Attelage à pompe
Zaawansowany system umożliwiający zaprzęgnięcie pary koni do dwukołowego powozu z dyszlem. Polega na zawieszeniu dyszla pojazdu na poziomo umocowanej metalowej sztabie, zwanej pompe, przymocowanej do grzbietu koni za pomocą specjalnych napierśników. Do tych napierśników przytwierdzone są pionowe metalowe elementy, zwane poupées, z otworem pośrodku, przez który przechodzi pompe. Dyszel jest podwieszony na skórzanym pasku przechodzącym przez otwór w centralnej części pompe. Ten złożony system stosowany jest wyłącznie w dwukołowych powozach, najczęściej w carrickach, stąd nazwa carricks à pompe. Czasami był również używany w innych pojazdach, takich jak tandem cart, charrette anglaise, dog-cart, a nawet Hansom cab.
Charrette anglaise
„Powóz dla każdego miłośnika koni, który lubi powozić osobiście” (Guide du carrossier, 1907, nr 295, s. 9).
Lekka charrette, z daszkiem lub bez, osadzona na dwóch dużych kołach, zazwyczaj zawieszona na dwóch prostych resorach osiowych, czasem w połączeniu z trzecim poprzecznym z tyłu. Może pomieścić cztery osoby na dwóch siedzeniach ustawionych tyłem do siebie, z możliwością podniesienia tylnej ławki w celu przewozu drobnych ładunków. To najbardziej rozpowszechniony powóz wiejski, pełniący funkcję zarówno transportową dla osób, jak i użytkową do przewożenia towarów na targ. Występuje w licznych wariantach.
Ralli-car Elegancka wersja charrette anglaise, charakteryzująca się bocznymi panelami, których górna krawędź, zakrzywiona na zewnątrz, łączy się z błotnikami.
Village cart Prosta, wiejska charrette, pozbawiona luksusu, używana na wsi. Ze względu na niską cenę była popularna także w miastach: „tej wiosny w Paryżu wyprodukowano ogromną liczbę village-carts” (GdC, 1866, nr 60, s. 65). Rodzina charrettes anglaises obejmuje wiele wariantów. Ich prostota, łatwość prowadzenia i wszechstronność sprawiły, że odniosły wielki sukces zarówno na wsi, jak i w miastach w ostatniej ćwierci XIX wieku oraz do połowy XX wieku.
Derby cart Lekki dos-à-dos, rozpoznawalny po bocznych panelach, których górna część została zastąpiona jedną lub dwiema poziomymi listwami w formie ażurowej. Był to powóz używany głównie na wsi. Najczęściej wykonany z lakierowanego drewna. Wygodny i tani, cieszył się dużą popularnością.
Bourbonnaise Powóz z rodziny charrettes, mieszczący dwie lub cztery osoby ustawione dos-à-dos. Boki, podzielone na małe panele, mają falisty kontur: przednie i tylne pionowe elementy mają kształt litery „S”, a górna belka jest lekko wygięta. Używany do podróży na wsi i podczas polowań. „Typ charakterystyczny, bardzo rozpowszechniony w departamencie Allier i sąsiednich regionach. Stąd jego nazwa bourbonnaise, pochodząca od dawnej prowincji środkowej Francji, której stolicą jest Moulins” (D.H.É.V., GdC, 1904, nr 283, s. 11).
Meadowbrook cart (East Williston cart, Mineola cart, Maplewood cart, Hempstead cart, Breaking cart) Bardzo lekki powóz o uproszczonej konstrukcji, zawsze wykonany z lakierowanego naturalnego drewna. Używany w miastach, zwłaszcza przez kobiety, ze względu na łatwy dostęp, oraz na wsi przez miłośników szybkiej jazdy i myśliwych. Składa się z drewnianej platformy, do której przymocowane są metalowe wsporniki podtrzymujące dwa małe pojedyncze siedzenia. Między błotnikami a podłogą przybija się skórzane lub płócienne panele boczne. Wsiada się od tyłu. Siedzenia są ruchome, ich oparcia się składają, a siedziska unoszą, umożliwiając przejście.
Dresseuse (Italienne, Niçoise, Toulousaine, Road cart) Mały, lekki powóz osadzony na niskich kołach, przeznaczony do szkolenia lub treningu konia. Ma jedno siedzenie dla dwóch osób i ażurową podłogę.
Demi-tonneau Połączenie charrette anglaise i tonneau. Od pierwszej przejął szeroko otwartą przednią część z poprzecznym siedzeniem, a od drugiej – tylną część o zaokrąglonych narożnikach, mieszczącą dwa małe podłużne siedzenia, z dostępem przez centralne drzwi w tylnym panelu. Może być wyposażony w składany dach.
Tilbury Dwumiejscowy powóz, charakteryzujący się poziomą ramą utworzoną przez dwa bardzo długie dyszle połączone poprzeczną belką z tyłu, na której osadzono siedzenie, w pełnej lub ażurowej formie, z daszkiem lub bez.
Tilbury télégraphe
Tilbury télégraphe wyróżnia się sposobem zawieszenia siedzenia, którego tylne narożniki są podtrzymywane przez skórzane pasy przymocowane do poprzecznego resoru. Ten resor umieszczony jest za siedzeniem, na poziomym wsporniku w kształcie wysięgnika, zamocowanym do tylnej belki łączącej dyszle.
Stanhope gig Tilbury, w którym siedzenie osadzone jest na skrzyni, a zawieszenie składa się z czterech prostych resorów połączonych w ramę.
Dennett gig Tilbury, w którym siedzenie również umieszczono na skrzyni, a zawieszenie składa się z trzech prostych resorów: dwóch resorów osiowych i jednego poprzecznego.
Tandem cart to powóz osadzony na bardzo wysokich kołach, przeznaczony do powożenia zaprzęgu w układzie tandem. Na nadwoziu w kształcie skrzyni zamocowane są dwa siedzenia ustawione dos-à-dos: siedzenie powożącego i jego pasażera jest zazwyczaj wyżej osadzone niż siedzenie grooma. Konstrukcja nie posiada garde-crotte (ochrony przed błotem). Skrzynia może zawierać przedział na psy, wyposażony w wentylacyjne żaluzje.
Aby wyrównać obciążenie, nadwozie może przesuwać się poziomo dzięki czterem prowadnicom przymocowanym do dyszli, które sięgają aż do tylnej części powozu.
We Francji termin tandem pojawia się w 1816 roku jako określenie „powozu zaprzężonego w dwa konie ustawione jeden za drugim” (Simond, cytowany w N.D.É.H., 1964, s. 731).
„Ponieważ tandem to powóz, który nie jest odpowiedni dla każdej kieszeni ani dla każdego wieku, a także jest dość trudny w prowadzeniu, spotyka się go dość rzadko, nawet w Paryżu, gdzie można zobaczyć dosłownie wszystko […]”
Coking cart
Sportowy powóz o bardzo wysokiej konstrukcji, osadzony na dużych kołach. Nadwozie stanowi duża skrzynia, na której zamocowane są dwa siedzenia dos-à-dos. Powóz ten służył do przewożenia kogutów tresowanych do walk. Skrzynia może przesuwać się poziomo po dyszlach, co pozwala na regulację równowagi obciążenia. Ze względu na swoją wysokość doskonale nadaje się także do zaprzęgu w układzie tandem.
Dog-cart dwukołowy
Podobnie jak czterokołowy dog-cart, był używany do wyjazdów na polowania w towarzystwie psów. Nadwozie stanowi skrzynia wentylowana żaluzjami, w której przewożono psy, a na jej wierzchu zamontowane są dwa siedzenia dos-à-dos. W bardziej luksusowych modelach skrzynia przesuwa się poziomo po dyszlach, umożliwiając regulację równowagi obciążenia w zależności od liczby pasażerów. Istnieją również duże dog-carty przystosowane do zaprzęgu tandem.
Panier
Nazwa związana z materiałem konstrukcyjnym, określająca lekkie, otwarte powozy dwu- lub czterokołowe, których nadwozie wykonane jest z plecionego wikliny. Używane były do letnich przejażdżek zarówno w mieście, jak i na wsi.
Poney cart
Określenie stosowane do wszystkich małych powozów zaprzęganych w jednego lub kilka kuców.
Powozy powożone przez właściciela lub służącego
Squelette
Czterokołowy powóz przeznaczony do szkolenia młodych koni. Nie posiada nadwozia, składa się jedynie z mocnego dyszla łączącego dwie osie, wysokiego siedzenia dla woźnicy oraz dużych stopni dla jego asystentów.
Tonneau
Pierwotnie był to powóz parkowy, zaprzęgany w kuca, służący do przewożenia dzieci pod opieką guwernantki, która prowadziła pojazd. Wsiada się do niego przez drzwi umieszczone w tylnym panelu. Pasażerowie siedzą vis-à-vis na dwóch bocznych ławkach.
Wszystkie elementy powozu zostały zaprojektowane z myślą o bezpieczeństwie młodych pasażerów: drzwi mają tylko zewnętrzną klamkę, umieszczoną bardzo nisko, tak aby tylko dorosły mógł do niej sięgnąć ponad burty pojazdu. Oś jest zakrzywiona, co obniża nadwozie i środek ciężkości, poprawiając stabilność pojazdu. Panele nadwozia są wysokie, tworząc ciągłą barierę zapobiegającą wychylaniu się dzieci poza powóz.
Dorosły powożący siedzi ukośnie w prawym tylnym rogu, w specjalnie wyprofilowanym miejscu na nogi, co umożliwia mu jednoczesne prowadzenie pojazdu i nadzorowanie dzieci.
Istnieją również większe tonneaux, przystosowane do zaprzęgu konnego.
Powozy użytkowe i handlowe
Obok zaprzęgów należących do właścicieli ziemskich, powozów rekreacyjnych i sportowych, istnieje jeszcze jedna kategoria pojazdów ilustrująca specyficzną i oryginalną tradycję powożenia: powozy użytkowe i handlowe.
Wielkie domy towarowe oraz przedsiębiorstwa handlowe przywiązywały ogromną wagę do zapewnienia dostaw i transportu towarów za pomocą starannie utrzymanych zaprzęgów i pojazdów. Te eleganckie ekipy, będące prawdziwymi żywymi szyldami reklamowymi, poprzez swój nienaganny wygląd przyczyniały się do prestiżu firm i sklepów, do których należały.
Brały one udział w specjalnie dla nich przeznaczonej kategorii podczas corocznych paryskich konkursów hippicznych – o pierwsze nagrody rywalizowały m.in. Grands Magasins du Louvre, Félix Potin, Gervais czy Grand Bazar de l’Hôtel de Ville. W Londynie wózki dostawcze Harrods czy Rothman do dziś są przykładem tej eleganckiej tradycji.
Większość tych pojazdów można podzielić na dwie główne kategorie: fourgons i camions.
Fourgons
To zamknięte pojazdy, osłonięte od góry i po bokach, dwu- lub czterokołowe, służące do przewozu lub dostawy różnych towarów i przedmiotów. Siedzenie woźnicy jest zazwyczaj chronione daszkiem capucine lub rodzajem kabiny utworzonej przez przedłużenie dachu i bocznych paneli.
Do rodziny fourgons należą limousines i tapissières.
Limousines to dwu- lub czterokołowe powozy dostawcze, zamknięte jak fourgons. Początkowo limousine była używana w regionie Limousin do przewozu osób. „Wraz z jej rozpowszechnieniem przeznaczenie uległo zmianie i na przykład w Paryżu piekarze, mleczarze itd. używają jej do dostaw” (Le Guide du Carrossier, 1905, nr 290, s. 43).
Tapissières to rodzaj fourgons, w których górne panele zostały zastąpione płóciennymi lub skórzanymi zasłonami. Mogą mieć dwa lub cztery koła. „Lekki, otwarty z każdej strony powóz, używany głównie przez tapicerów do transportu mebli, dywanów itp., ale również wykorzystywany przy przeprowadzkach i do przewozu niektórych towarów” (Dictionnaire de l’Académie Française, 1835).
Zazwyczaj większe camions to czterokołowe pojazdy z niskimi kołami, wyposażone w platformę z lekko podwyższonymi krawędziami, aby zapobiec przesuwaniu się ładunku. Miały także zdejmowane burty boczne. „Spośród wszystkich pojazdów handlowych camion jest bezsprzecznie najczęściej używany – prawie nie ma towaru, którego nie mógłby przewieźć” (Le Guide du Carrossier, 1896, nr 236, s. 42).
Malowanie fourgons mogło być skromne (ciemne, jednolite tło, na którym w jasnych kolorach wyróżniały się napisy reklamowe) lub bardzo dekoracyjne (tło w dwóch kolorach oddzielonych na wysokości środkowej ozdobnym pasem, pionowe pasy dwukolorowe, różnorodne ornamenty i stylizowane napisy).
Ponieważ camions miały mniej płaskich powierzchni, były malowane oszczędniej, często w jednym kolorze.
Fourgons były zaprzęgane w jednego lub dwa lekkie konie pociągowe, zazwyczaj półkrwi.
Większe i ciężej załadowane camions wymagały silniejszych koni, zaprzęganych w parę lub trzy obok siebie. Duże camions mogły być zaprzęgane nawet w cztery, pięć (trzy konie szorujące, dwa w dyszlu) lub sześć koni.
Zasada harmonii i właściwej równowagi obowiązuje również w przypadku:
- wymiarów pojazdu,
- wielkości i budowy koni,
- wyboru uprzęży, dostosowanej do funkcji użytkowej i przewozu ciężkich ładunków (wytrzymałość, prosty krój, stonowane okucia),
- ubioru woźnicy, który powinien być dyskretny: na przykład na fourgons obowiązuje strój woźnicy, natomiast na camions – marynarka, kamizelka i melonik. W obu przypadkach odpowiednim ubiorem może być również bluza robocza (vareuse) i czapka uniformowa.
Powozy: słownictwo
Coupé
1 – Garde-crotte ze skóry (drewniane w niektórych breakach, phaétonach itp.)
2 – Stopień w kształcie muszli (coquille) pełniący funkcję podpórki na stopy (bez garde-crotte w większych pojazdach: grand break, omnibus, landau, coach itp.)
3 – Siedzenie woźnicy na otwartej lub zamkniętej skrzyni z poduszką powoźniczą lub podpórką
4 – Galeria obita skórą
5 – Wycięcie na koło w zaokrąglonym kształcie
6 – Panneau de gorge (panel boczny pod oknem)
7 – Dach pokryty skórą
8 – Panel boczny (panneau de custode) pokryty skórą
9 – Tylny panel (panneau de dossier lub de lunette) pokryty skórą
10 – Rama nadwozia lub podłokietnik (ceinture de la caisse lub accotoir)
11 – Panel czołowy (panneau de brisement)
12 – Tylny panel (panneau d’arrière)
13 – Drzwi
14 – Ramy okienne, często podwójne, z przesuwaną drewnianą zasłoną malowaną lub mahoniową
15 – Jedwabna roleta
16 – Stopień, często pokryty blachą
17 – Przednie podwozie dla zaprzęgu jednokonnego lub pary
18 – Resor piórowy (à pincettes)
19 – Tylne podwozie
20 – Moutonnet
21 – Resor à demi-pincettes à crosse z poprzecznym resorem
22 – Koła z osiami patent z obręczami żelaznymi lub gumowymi
23 – Kwadratowe lub cylindryczne latarnie z malowanej blachy, wewnątrz posrebrzane miedzią
Używane gatunki drewna
Nadwozia: biały orzech, wiąz do konstrukcji (dyszel), lipa i topola do paneli dachu, paneli bocznych (custodes), wewnętrznego wykończenia oraz dolnej skrzyni (cave).
Siedzenia: wiąz lub inne drewno.
Skrzynie: wiąz lub dąb.
Ramy okienne: wiąz lub orzech.
Żaluzje: mahoń, palisander lub malowany biały orzech.
Koła: sękaty wiąz do piasty, dąb do szprych, akacja do szprych i obręczy, wiąz lub jesion do obręczy, hikora w Ameryce.
Inne drewno stosowane w budowie powozów:
Miękkie (białe) drewno: świerk, olcha.
Twarde drewno: buk, cajac, pitchpin.
Osie
Rodzaje osi:
I – Oś smarowana smarem
II – Oś patent smarowana olejem
III – Oś pół-patent smarowana olejem
IV – Oś do powozów amerykańskich
Elementy osi:
1 – Skrzynka z hartowanego żeliwa
2 – Oś wykonana ze stali
3 – Mosiężna tuleja skośna
4 – Dwa nakrętki z brązu
5 – Zwykłe nakrętki z żelaznym kapturkiem
6 – Mosiężny lub miedziany kapturek
Koła
I – Koło ogumione z kolcami
II – Żelazne koło sulky lub amerykańskie
Elementy kół:
1 – Drewniana piasta zawierająca skrzynkę
2 – Metalowa obręcz
3 – Metalowy pierścień
4 – Drewniane szprychy w liczbie 10, 12 lub 14
5 – Drewniane obręcze wykonane z jednego, dwóch lub sześciu elementów
6 – Metalowa obręcz lub żelazna opaska dociskająca wszystkie elementy koła
7 – Gumowa obręcz
Resory
Główne typy resorów:
A – Prosty resor dla powozów dwukołowych i tylnych osi pojazdów użytkowych
B – Resor à pincettes dla powozów dwu- i czterokołowych
C – Resor à demi-pincettes dla tylnych osi pojazdów miejskich (mylord, coupé, landau itp.)
D – Resor à demi-pincettes à crosse dla tylnych osi powozów miejskich (mylord, coupé, landau itp.)
E – Pojedynczy resor en C dla powozów dwukołowych (cabriolet, charrette anglaise itp.)
F – Resor en C à demi-pincettes dla tylnych osi powozów miejskich (mylord, coupé, landau itp.)
Przednie podwozia
Pl. I – Przednie podwozie à l’anglaise dla lekkich powozów zaprzęganych w jednego lub dwa konie (phaéton, duc, victoria, petit break itp.)
Pl. II – Przednie podwozie à armons à volée mobile, stosowane głównie do zaprzęgów parokonnych (break, mylord, coupé, landau, omnibus itp.)
Pl. III – Przednie podwozie à tétar et volée fixe, przeznaczone dla większych pojazdów zaprzęganych w dwa lub cztery konie (grand break, omnibus, landau, grande calèche itp.)
Dodatkowe elementy podwozia
Dla ilustracji I, II i III
A – Górna część:
1 – Okrągła belka
2 – Widełki
3 – Prowadnica
19 – Okrągły wspornik z wycięciami
B – Dolna część:
4 – Obręcz prowadnicy
5 – Fałszywe armons
6 – Armon
7 – Pas ramowy
8 – Cięgno
9 – Koniec cięgna
10 – Gueule de loup (hak)
11 – Dard d’armon (trzpień dyszla)
12 – Siodło
13 – Sworzeń
14 – Ruchoma belka (volée mobile)
15 – Okrągły zawias
16 – Obroża dyszla
17 – Stała belka (volée fixe)
18 – Kwadratowy zawias
Konserwacja powozów
Konserwacja powozu
Powóz powinien być regularnie i dokładnie konserwowany, aby zapewnić dobry stan wszystkich elementów i jego czystość.
Mycie należy przeprowadzać na utwardzonej powierzchni (brukowanej lub betonowej), aby uniknąć kontaktu z ziemią lub piaskiem. Nie powinno się myć pojazdu w pełnym słońcu, podczas deszczu ani w mrozie. Zaleca się użycie podnośnika do powozów lub lewarka do kół. Przed dokładnym myciem należy wyjąć poduszki i dywaniki oraz, jeśli to konieczne, podnieść dach. Do czyszczenia należy używać bardzo czystej, mydlanej wody, często wymienianej, aby uniknąć uszkodzenia lakieru. Błoto można usunąć strumieniem wody, ale nigdy za pomocą myjki ciśnieniowej. Następnie należy dokładnie spłukać wodą i gąbką, regularnie płucząc ją w czystej wodzie. Powierzchnie należy natychmiast wytrzeć miękką szmatką, aby uniknąć smug. Podwozie często pozostawia ślady – można je wyczyścić bawełnianą szmatką nasączoną olejem lnianym, a następnie wypolerować jedwabną ściereczką.
Polerowanie elementów mosiężnych i miedzianych należy wykonywać za pomocą specjalnych środków polerskich. Należy unikać produktów wymagających spłukiwania, ponieważ mogą pozostawić ślady na sąsiednich powierzchniach. Najwygodniejsze są tampony nasączone preparatem czyszczącym.
Konserwacja skór wymaga odpowiedniego czyszczenia. Skóra tłusta lub woskowana powinna być myta dużą ilością wody przy użyciu gąbki lub szczotki, a następnie natychmiast dokładnie osuszona. Można ją zabezpieczyć specjalnym tłuszczem do uprzęży, a potem nawoskować i wypolerować. Skóra lakierowana powinna być czyszczona zimną wodą z mydłem. Po wysuszeniu można ją przetrzeć miękką szmatką nasączoną olejem lnianym.
Smarowanie kół jest konieczne, aby uniknąć ryzyka zatarcia. Należy regularnie czyścić piasty i osie – co najmniej dwa razy w roku. Po demontażu należy oczyścić każdą część (kapturek, nakrętki, tuleję, skórzane podkładki, oś, pierścień piasty i komorę piasty) przy użyciu pędzla lub szmatki nasączonej benzyną ekstrakcyjną lub terpentyną, a następnie dokładnie osuszyć. W razie potrzeby należy wymienić skórzane podkładki. Po lekkim nasmarowaniu pędzlem ponownie zmontować wszystkie elementy, zwracając uwagę, aby nie dokręcać zbyt mocno pierwszej nakrętki. Następnie należy obrócić koło – powinno się ono zatrzymać samoistnie, wykonując minimalny ruch wsteczny. Koło nie powinno mieć luzu wzdłuż osi. Po zamontowaniu pozostałych elementów wypełnić kapturek olejem do jednej czwartej pojemności (nigdy smarem – lepiej używać nowoczesnego oleju silnikowego) i dobrze go dokręcić. Następnie ręcznie obrócić koło w obie strony, aby umożliwić cyrkulację oleju.
Uwaga: Wibracje podczas transportu mogą powodować wypływanie oleju z korków pełniących funkcję zbiorniczków, co może prowadzić do wysychania komór piast i w konsekwencji do zatarcia. Aby temu zapobiec, należy unieść każdą oś i ręcznie obracać koła.
Smarowanie przedniego podwozia wymaga odkręcenia sworznia (cheville ouvrière), uniesienia nadwozia, oczyszczenia i nasmarowania okrągłego trzpienia, obręczy oraz sworznia.
